آقاي اردوغان! دالان جديد لازم نيست
مهدي زارع
اردوغان رييس‌جمهور تركيه روز چهارم مهر ماه 1402 گفت: «اگر ارمنستان راه را براي [دالان زنگزور] هموار نكند، از ايران عبور خواهد كرد. ايران در حال حاضر اين موضوع را مثبت مي‌داند... برنامه‌هايي براي اتصال تركيه به آذربايجان از طريق پروژه‌هاي راه‌آهن و جاده، ايران را نيز شامل مي‌شود... ما در اسرع وقت كريدور زنگزور را ايجاد خواهيم كرد.» زنگزور يا سيونيك، نام جنوبي‌ترين استان ارمنستان جايي است كه اولين جمهوري‌هاي شكل گرفته در زمان اتحاد جماهير شوروي، ارمنستان و آذربايجان، بين سال‌هاي 1918 و 1920 پس از فروپاشي امپراتوري روسيه، بر سر آن مناقشه داشتند. در زمان اتحاد جماهير شوروي، دو خط راه‌آهن براي اتصال نخجوان به قلمرو اصلي جمهوري آذربايجان استفاده مي‌شد. خط كوتاه‌تر كه از منطقه سيونيك عبور مي‌كرد، در سال 1941 ساخته شد. از سال 1989، آذربايجان حمل و نقل به ارمنستان و قره‌باغ را مسدود كرد و اين امر با محاصره نخجوان توسط ارمنستان مقابله به‌مثل شد. نخجوان به طور قابل توجهي از محاصره اقتصادي توسط ارمنستان آسيب ديده است، همان‌طور كه ارمنستان محصور در خشكي از محاصره اقتصادي تحميل شده توسط آذربايجان و متحدش تركيه رنج برده است. ارتباط هوايي و زميني بين آذربايجان و جمهوري خودمختار نخجوان از طريق خاك تركيه يا ايران است.
آن‌طور كه اردوغان رييس‌جمهور تركيه گفته، تركيه براي ايجاد ارتباط زميني بر دالان زنگزور تاكيد دارد، چنانچه اين كار در سيونيك ارمنستان ممكن نشود، به گذر آن از خاك ايران می‌اندیشد. پس از جنگ دوم قره‌باغ در سپتامبر 2020/ مهر1399، برقراري مجدد ارتباطات حمل و نقل در ماده 9 توافقنامه آتش‌بس در 9 نوامبر 2020 پيش‌بيني شد (تمامي ارتباطات اقتصادي و حمل و نقل در منطقه بايد رفع انسداد شود...) البته در آن توافق آتش‌بس چيزي در موافقت صريح ارمنستان براي ايجاد دالان زنگزور نيامده است، ولي كريدور حمل و نقل زنگزور در صورت اجرا، دسترسي بلامانع آذربايجان را به جمهوري خودمختار نخجوان فراهم مي‌كند. البته كريدور ژئوپليتيكي كه آذربايجان و تركيه را از اين طريق «يكپارچه مي‌كند» بخشي از توافقنامه آتش‌بس 2020 قره‌باغ كوهستاني نبود اما بعدا توسط الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان به فرهنگ واژگان ژئوپليتيك اضافه شد و از آن زمان توسط آذربايجان و تركيه ترويج شده است. درحالي كه ارمنستان پيوسته با آن مخالفت كرده و ادعا مي‌كند كه توسعه دالان «كريدور» در بيانيه آتش‌بس نيست و اين نوعي تبليغات است.
الهام علي‌اف، اجراي به اصطلاح «كريدور زنگزور» را حتمي دانسته كه اگر ارمنستان آن را نخواهد، آذربايجان «به زور در مورد آن تصميم خواهد گرفت.» در جريان مذاكرات سه‌جانبه سال 2021، ارمنستان تمايل خود را براي مشاركت در بازسازي خطوط راه‌آهن دوران شوروي كه از لحاظ تاريخي آذربايجان و نخجوان را به هم متصل مي‌كرد، ابراز داشت كه آذربايجان آن را به عنوان رضايت ارمنستان با «كريدور زنگزور» تفسير كرد. به گفته روسيه، طرف ثالث، آنچه مورد بحث است رفع انسداد ارتباطات منطقه‌اي است و نه ايجاد «كريدور». از اوايل سال 2022، درگيري روسيه و اوكراين تغييرات قابل‌توجهي را بر ژئوپليتيك جهاني تحميل كرده است و نقشه زنجيره تامين و سياسي اوراسيا
به ويژه در قفقاز و ايران در آستانه تغيير است. در گذر از غرب به شرق، مانند اتحاديه اروپا، گرجستان و تركيه هر دو به درياي سياه دسترسي دارند. بندر باكو در حال تبديل شدن به يك مركز دسترسي حياتي براي تجارت آسيا و اتحاديه اروپا است، زيرا مجراي اصلي براي محموله‌هايي است كه از جنوب اتحاديه اروپا و همچنين براي محموله‌هاي وارده از چين (از طريق قزاقستان) است. روسيه نيز (از طريق بندر آستاراخان)، بازارهاي تجارت اتحاديه اروپا به ازبكستان (از طريق تركمنستان) را كنترل مي‌كند. بازارهاي شرق آفريقا، خاورميانه، پاكستان، هند و آسياي جنوب شرقي (از طريق ايران) به اين ناحيه متصل است.
ايران، در نتيجه مناقشه روسيه و اوكراين، از طريق توسعه كريدور حمل‌ونقل بين‌المللي شمال-جنوب كه با آن همكاري مي‌كند، دوباره به عنوان يك مسير تجاري بين آسياي جنوبي و اروپا در كانون توجه قرار گرفته است. هند از نظر سرمايه‌گذاري متقابل و تداركات با توسعه بندر چابهار ايران با مشاركت ايران و هند براي شبكه ريلي به بنادر ساحل شمالي ايران در درياي كاسپين متصل مي‌شود.
كريدورهاي حمل و نقل از نظر فيزيكي به عنوان تركيبي از مسيرهايي تعريف مي‌شوند كه مراكز فعاليت اقتصادي در يك يا چند كشور همسايه را
به هم متصل مي‌كنند. ايران در كريدورهاي بين‌المللي از منظر ژئوپليتيك در دالان ميانه اهميت فوق‌العاده دارد. مسير حمل و نقل از آسيا به اروپا از طريق ايران، پروژه‌هاي بزرگ انرژي را از طريق درياي كاسپين و كشورهاي اطراف آن نيز تسهيل مي‌كند.
پنج كشور -قزاقستان، روسيه، آذربايجان، ايران و تركمنستان- در آسيا و اروپا در ساحل كاسپين قرار دارند. شبكه‌هاي حمل و نقل ريلي كانتينري جمهوري خلق چين و اتحاديه اروپا از طريق اقتصادهاي آسياي مركزي، ايران و قفقاز، به تركيه و اروپاي شرقي وصل مي‌شود.
«نوار اقتصادي جاده ابريشم» مبتني بر جاده زميني و دريايي تلاشي راهبردي براي اتصال آسيا با اروپا و آفريقا از طريق خشكي و دريا با ادغام منطقه‌اي و تحريك رشد اقتصادي از طريق افزايش تجارت است. ايران با احداث كريدورهاي بين‌المللي و احياي جاده ابريشم و قرار گرفتن در قلب حياتي‌ترين كريدورهاي جهان، يك موقعيت ژئوپليتيكي ويژه و غيرقابل چشم‌پوشي دارد. ايران محور ارتباط شرق و غرب از طريق جاده ابريشم جديد و كريدور شمال-جنوب از طريق اتصال جنوب آسيا به شمال اوراسيا است. ارتباطات ترانزيت بين روسيه، اروپاي شرقي، اروپاي مركزي، اروپاي شمالي، كاسپين- آسياي مركزي و قفقاز با ناحيه اقيانوسيه و خليج‌فارس از طريق ايران شكل مي‌گيرد. ايران كوتاه‌ترين و اقتصادي‌ترين مسير براي كشورهاي محصور در خشكي براي رسيدن به آب‌هاي اقيانوس است. اين موقعيت ايران به همراه زيرساخت‌هاي موجود و رو به توسعه آن، وضعي را شكل مي‌دهد كه به طور طبيعي نيازي به دالاني جديد نباشد و تركيه و همه همسايگان ما از طريق ايران بتوانند تمام ارتباطات منطقه‌اي خود را شكل دهند.